De verpakkingsvrije supermarkt is een feit

Op 4 september 2015 was het eindelijk zover en opende de eerste verpakkingsvrije supermarkt in Utrecht haar deuren. Na maanden van voorbereiden en veel geheimzinnigheid mag mijn lieve vriendin Karen eindelijk laten zien wat het resultaat is van haar inspanning. In vertrouwen vertelde ze mij in het voorjaar waar ze mee bezig was, maar het was maar een heel klein tipje van de sluier die ze oplichtte, niet meer dan wat het filmpje van de actie liet zien.

Bag & Buy winkel

Via een succesvolle crowdfundingactie werd in 2014 een begin gemaakt met realisatie van de winkel. Zie het filmpje onderaan. Hierin werd al vast wat reclame gemaakt voor de komst van de supermarkt in Utrecht. De ambitie was om de eerste van Nederland te worden maar dat is net niet gelukt. Al in mei 2015 opende de eerste echte verpakkingsvrije supermarkt van Nederland haar deuren in Groningen. Natuurlijk is dit geen wedstrijd, maar het helpt wel bij de totstandkoming van zo’n schitterend concept. En nu maar hopen dat de rest van Nederland gauw volgt.

Elke dag opent de gemiddelde Nederlander 7 verpakkingen, dat leidt tot 550 kg afval per jaar!

Al jaren probeer ik zelf zo min mogelijk afval te produceren, maar dat is en blijft lastig. Jaarlijks doe ik mee aan de Zero Plastic Week waarin ik een week lang probeer niets te kopen waar plastic bij aan te pas komt. Met een moestuin en fruit aan bomen en struiken en een broodbakmachine lukt dat aardig. Maar met zaken als schoonmaakmiddelen, tandpasta en shampoo ontkom je niet aan de plastic verpakking. Die laat ik dus die week staan. Maar dat is natuurlijk puur smokkelen want dan koop ik ze wel een andere keer.

Er zijn mensen die heel ver gaan en ook zelf tandpasta en shampoo maken, maar dat is voor mij net iets te ver. Er is nu dus hoop om de afvalberg te verminderen met de komst van de verpakkingsvrije supermarkt. Hoe dat gaat uitpakken weet ik nog niet goed, want hoeveel potten en zakken moet ik meenemen naar de winkel om mijn boodschappen te doen. En daarbij komt dat de Bag & Buy, zoals de winkel heet, niet bij mij om de hoek ligt. Ik moet er dus òf met de auto naar toe òf met het openbaar vervoer. In het laatste geval zie ik mij nog niet zitten met mijn weckpotten, flessen en zakken heen en weer terug. De tijd zal het uitwijzen.

Uiteraard hoop ik dat Bag & Buy een succes wordt zodat hij ook bij mij in de buurt komt. Maar nog veel mooier is als de verpakkingsvrije winkel een impuls geeft aan de bestaande supermarktketens zodat de echt grote verspilling wordt aangepakt.

 

Plastic soep

Willen we iets veranderen aan ons gedrag of levensstijl dan is het heel effectief om bij kinderen te beginnen. Hoewel ik behoorlijk milieubewust ben hebben mijn kinderen mij door de jaren heen toch geregeld ergens op gewezen waar ik mij eigenlijk helemaal niet van bewust was. Als de school er op een ludieke aanstekelijke manier mee omgaat dan blijft het hangen en komen ze thuis met de verhalen.

Vogel vol plastic

Zo gaf ik onlangs weer een gastles op de plaatselijke basisschool over duurzaamheid. Altijd leuk om te doen. Ik vertel dan ook over de afvalberg die we met z’n allen produceren. Vandaag was het kinderprogramma Klokhuis goed bezig met het onderwerp “Zwerfafval”. Een groepje kinderen ging onder leiding van een milieudeskundige op zoek naar zwerfafval op het strand. Een berg vol afval waaronder veel plastic was het resultaat. Vooral touwen, doppen van flessen en ballonnen met plastic draad eraan worden veel gevonden.

Plastic op het strand

Plastic is funest voor het milieu. Plastic valt heel langzaam uiteen in hele kleine stukjes die uiteindelijk ergens in de maalstromen van de oceanen worden meegezogen totdat er een plastic soep ontstaat van enorme omvang. Dieren zien het verschil niet tussen plankton, een visje of iets anders eetbaars en plastic. Op internet zijn veel foto’s te vinden van dieren die het eten van plastic niet overleefd hebben. Heel treurig om te zien.

Gelukkig is er geregeld aandacht voor de plastic afvalberg die we met z’n allen produceren, maar het kan altijd beter. Iedereen heeft daar zijn eigen verantwoordelijkheid in. De producent die minder plastic moet verwerken, de consument die minder plastic moet kopen en de onverantwoordelijke burger die zijn plastic niet zomaar op straat moet achterlaten. En als we er geregeld bij stil staan helpt dat mee om de afvalberg te verkleinen en de plastic soep te verminderen. We kunnen er allemaal wat aan doen.

Hier kun je de aflevering van Klokhuis bekijken.

 

Duurzaam leven kan altijd beter – Dag 343

Zelf probeer ik duurzaam te leven en vind ik dat ik al behoorlijk goed bezig ben, maar soms realiseer ik mij dat het altijd nog beter kan, vooral als ik bij andere mensen zie hoe ze bezig zijn. Dus ben ik geïnteresseerd hoe anderen dat doen om er wat van op te steken. Zo kwam ik een Belgisch gezin tegen die heel ver gaan in duurzaam leven. Toch viel mij gelijk een aantal dingen op die ik beslist niet wil. Het Belgische gezin heeft geen televisie en geen radio, staat de telefoon meestal uit en gebruiken ze nooit de douche. Zo ver wil ik echt niet gaan.

De levensstijl van het Belgische gezin doet mij erg denken aan de christelijke levensstijl zoals ik dat in mijn familie en uit mijn opvoeding ken. Ik heb mijn christelijke opvoeding altijd als een keurslijf ervaren en daar wil ik beslist niet naar terug. Natuurlijk zijn er eigenschappen uit mijn opvoeding die ik ondersteun en toepas, zoals zuinigheid. Iets wat nog goed is gooi je niet zomaar weg. Of je bewaart het, of verkoopt het of geeft het weg. Vandaar dat het in onze schuur net een uitdragerij lijkt. Maar als ik iets nodig heb voor de tuin of in huis kom ik vaak na even zoeken wel wat bruikbaars tegen.

Toch vind ik een leven zonder televisie en zeker zonder radio niet gewenst. Ik wil toch contact blijven houden met de rest van de wereld en daar deelgenoot van zijn. Ook wil ik bepaalde luxe niet kwijt zoals de douche. Je hoeft helemaal niet iedere dag uitgebreid onder de douche te staan. Maar zo af en toe neem ik daar extra de tijd voor. Vanuit onze badkamer kijk je zo het weiland in. De combinatie van het warme water en de weidse blik leidt altijd tot enorm veel inspiratie en dat wil ik echt niet missen. Dat is niet eens een luxe maar een noodzakelijke behoefte.

Wat mij wel heel erg aansprak bij het Belgische gezin is dat ze nog maar twee dagen hoeven te werken om hun levensstijl te financieren. En daar ligt voor mij ook een enorme uitdaging. Daarom ga ik door met mijn voornemen om zelfvoorzienend te worden. Het doel daarbij is los komen van de verslavende werking van onze consumptiemaatschappij waardoor we zoveel mogelijk in vrijheid kunnen leven. Zoals gezegd het kan altijd beter en dus blijf ik zoeken naar manieren om nog duurzamer te leven.

Bekijk hier hoe het Belgische gezin dat doet:

 

 

Afval scheiden gaat goed – Dag 323

Deze week kregen we de nieuwe afvalkalender weer in de bus voor het volgende jaar waarop we kunnen zien wanneer welk afval wordt opgehaald. De regionale afvalverwerker Avri is goed bezig als ik dat zo van een afstand kan zien. Plastic wordt ingezameld via de Plastic Heroes, papier via de blauwe container, groen afval gaat in de groene bak en de rest gaat in de grijze container. Ook schoenen en kleding kan worden meegegeven en glas brengen wij naar de glascontainer in het dorp. Alles wordt zoveel mogelijk gerecycled en/of hergebruikt, daar doe ik graag aan mee.

Wij hebben al jaren geleden een kleine groene en grijze ton aangevraagd omdat wij al redelijk weinig afval produceren. Groen afval hebben wij nagenoeg niet, hooguit wat ik niet op de composthoop wil hebben, zoals gekookt voedsel en onkruid met zaden. De rest verdwijnt op de composthoop. Dit jaar is door de Avri het systeem ingevoerd dat de vervuiler betaald. Dat wil zeggen dat onze grijze ton voor restafval een chip heeft gekregen zodat wij betalen voor iedere keer dat hij wordt geleegd.

Wij letten toch al behoorlijk op wat wij aan afval produceren, maar het kan altijd beter en dat weet je pas als je gaat meten. Tot vorig jaar stond hij gewoon om de week aan de weg, vol of niet vol. Maar nu moet er voor betaald worden dus zetten wij hem aan de weg alleen als hij vol is. Als jij mij aan het begin van het jaar had gevraagd hoe vaak onze grijze container dan aan de weg moet had ik gezegd één keer per maand. Maar dat blijkt dus minder te zijn, wij hebben hem 9 keer aangeboden.

Bij de nieuwe afvalkalender zaten ook de resultaten van het afgelopen jaar van de regio. Daar kan ik mij mooi aan spiegelen. Het restafval is met 38% verminderd. Vorig jaar is gemiddeld 12 keer de grijze container aangeboden. Daar zit ik dus al met 25% onder! Yes. De uitdaging voor het volgende jaar is dus om het aantal aan te leveren grijze tonnen nog verder te verminderen. Daar ga ik voor!

Op naar een circulaire economie – Dag 232

Nadat we gisteren al het zwerfafval uit de natuur hebben verwijderd is het goed om een keer stil te staan bij waar al onze afgedankte spullen naar toe gaan als wij ze niet meer willen hebben. In Nederland zijn we al redelijk op weg om ons afval te scheiden. Als iets nog goed is kan je het via Marktplaats verkopen of je geeft het weg naar de Kringloopwinkel. En alle overige afval wordt na het scheiden afgevoerd door het regionale afvalverwerkingsbedrijf die er nog aardig wat geld aan verdient.

MUD Lease Jeans

Vandaag de dag kan bijna alles gerecycled worden. Het spaart geld, grondstoffen, energie en het is goed voor het milieu. Afval bevat vaak nuttige grondstoffen die geld waard zijn, zeker omdat de grondstoffen in de wereld steeds schaarser worden. Om zoveel mogelijk profijt te hebben van de grondstoffen is het belangrijk om zo vroeg mogelijk in de levenscyclus van een product de grondstoffen weer terug te laten keren in een volgende productiecyclus. Daarom zien we steeds meer bedrijven die inventief zijn en hun grondstoffen weer terughalen. Dit Cradle to Cradle principe wordt bijvoorbeeld toegepast door de tapijtfabrikant Desso.

Vooral mobiele telefoons en PC’s zitten vol met waardevolle grondstoffen. Door ze te ontmantelen kunnen de grondstoffen, zoals goud, weer worden hergebruikt zonder dat het een aanslag is op onze aarde. Maar ook een product als katoen kan worden hergebruikt. Dat laat het Nederlandse bedrijf MUD Jeans zien. Zij leasen hun spijkerbroeken en aan het eind van de levenscyclus lever je je oude broek weer in voor een nieuwe en wordt de grondstof weer hergebruikt. Denk vast na voor je iets koopt wat er met het product kan gebeuren aan het einde van de levenscyclus. Duurzaam consumeren kan een lifestyle worden waar we allemaal baat bij hebben.

De volgende film laat goed zien hoe dat werkt en wat de voordelen zijn:

 

Ecological Debt Day – Dag 200

Vandaag 19 augustus 2014 is een bijzondere dag, niet omdat mijn tante vandaag jarig is en eveneens een vriendin vandaag haar verjaardag viert, en ze ook nog eens op dezelfde dag geboren zijn terwijl ze elkaar niet eens kennen, nee niet om die reden is deze dag bijzonder. Het is bijzonder omdat het vandaag Ecological Debt Day is. En als je denkt dat dat een fijne dag is om te gedenken dan is dat ook niet het geval en zouden wij ons eigenlijk diep moeten schamen. Op deze dag hebben wij aardbewoners dit jaar meer grondstoffen van de aarde verbruikt dan de aarde in een jaar kan produceren.

Vandaag overschrijden wij de draagkracht van de aarde. Dat wil zeggen dat we vanaf vandaag bij de aarde in het krijt staan en dat de ecologische afbraak van de aarde verder toeneemt. Het betreft hier een berekening die jaarlijks wordt gemaakt en waarbij de dag waarop wij meer van de aarde vragen dan ze kan reproduceren ieder jaar eerder in het jaar valt. Vorig jaar lag de Ecological Debt Day op 20 augustus en in het jaar 2000 lag deze dag nog op 1 november. De berekening wordt als volgt gemaakt:

(Wereldwijde biocapaciteit van de aarde / Wereldwijde ecologische voetafdruk) x 365 dagen = Dag waarop het wereldwijde ecologische tekort ontstaat

Het fenomeen is ontwikkeld door de Engelse non-profit denktank New Economic Foundation (NEF) dat wereldwijd sociale, economische en ecologische rechtvaardigheid bevordert. Om aandacht te vragen en bewustwording te creëren voor het onderwerp van het ongebreidelde verbruik van de aardse middelen is deze jaarlijkse dag uitgeroepen. De term Ecological Debt Day wordt ook wel aangeduid als Earth Overshoot Day.

Wat kun jij doen om je eigen ecologische voetafdruk te beperken:

• Gebruik zo weinig mogelijk fossiele brandstof;
• Gebruik zo min mogelijk energie en in ieder geval groene (zonne-, wind-, waterenergie);
• Consumeer bewust, gebruik zo min mogelijk wegwerpartikelen;
• Koop ook eens gebruikte artikelen;
• Laat de auto wat vaker staan;
• Ga eens wat dichter bij huis op vakantie;
• Eet wat minder vlees;
• Eet vooral seizoensgebonden lokale biologische producten;
• Probeer te leven zonder afval.

En blijf voortdurend denken: “Alle kleine beetjes helpen”.

 

Afval is voedsel deel 2 – Dag 191

In mijn blogje van eergisteren vertelde ik over het principe van Cradle to cradle (C2C = van de wieg tot de wieg) een manier om met schaarse grondstoffen om te gaan vanuit de filosofie dat alle producten zodanig ontworpen worden dat ze aan drie voorwaarden voldoen:

• Is het eetbaar dan wel biologisch afbreekbaar (composteerbaar)
• Is het opnieuw te gebruiken in een nieuw productieproces (op een hoger niveau)
• Is het milieuvriendelijk te verbranden voor energieopwekking

Voorbeelden vindt je ook in het blogje van eergisteren. Als dit principe werkt dan creëren we een circulaire economie waarbij grondstoffen hergebruikt worden en de aarde niet langer belast.

Logo Zero Waste project Napels

In het ontwerpproces van C2C ligt het initiatief bij de industrie. De voorlopers van deze beweging zijn de betrokken ondernemers die de uitdaging aangaan en daarin investeren. De volgende stap is de gemeenschap die er ook daadwerkelijk mee aan de slag gaat en bereid is producten aan te schaffen die meehelpen de aarde te behouden. Het gaat mis als bedrijven de bereidheid niet hebben. En het gaat niet lukken als de politiek geen voorwaarden schept om tegemoet te komen aan de investeringen die nodig zijn. En het lukt ook niet als de consument niet bereid is wat meer te betalen om hergebruik van materialen mogelijk te maken.

In de afgelopen 10 à 20 jaar zijn we doorgeschoten in onze wegwerpmaatschappij omdat alles steeds goedkoper werd. De gevolgen zijn grote afvalbergen, vernietiging van delen in de wereld om grondstoffen te delven en de verslavende werking die consumptie heet. Alles is zo goedkoop geworden dat we iedere maand wel een nieuw t-shirt kunnen kopen in plaats van iets meer betalen en er 6 per jaar kopen. Ook zijn alle elektronische producten zo ontworpen dat het goedkoper is om iets nieuws te kopen dan om het te laten repareren.

Hoe de ongebreidelde consumptie en de afvalberg echt uit de hand kunnen lopen laat de volgende documentaire zien over de stad Napels – de moeite van het bekijken waard. De nieuw gekozen burgemeester van Napels Luigi De Magistris gaat het gevecht aan tegen de maffia en de bedrijven die het niet zo nauw nemen en hun (chemisch) afval gewoon aan de kant van de weg dumpen. Zijn ambitie is om “Napels – afvalstad” om te vormen tot “Napels – Zero Waste stad”. Een hele uitdaging.

Als de politiek geen voorwaarden stelt aan de industrie en de bedrijven niet welwillend zijn om het proces bij het begin te starten kunnen de burgers nog zo hun best doen, maar dan gaat het niet werken. Het is dus een bewustwordingsproces op alle niveaus en de bereidheid om samen te werken en er met elkaar wat aan te doen.

De documentaire over Zero Waste Napel kun je hier bekijken.

Naar aanleiding van de documentaire film is een website gelanceerd met Zero Waste Heroes: http://www.zerowasteheroes.org/

 

Afval is voedsel deel 1 – Dag 189

Hoe om te gaan met hergebruik van de steeds schaarser wordende grondstoffen en het hergebruik van afval is al meer dan tien jaar een onderwerp waar ik mij in mijn werk mee bezig houd. Dan met name de afval op grote schaal gecreëerd in het economisch proces en niet zo zeer hoe het in mijn eigen huishouden geregeld is. Al jaren kan ik mij vinden in het gedachtegoed van de Duitse chemicus Michael Braungart en de Amerikaanse architect William McDonough, die een productiemethode ontwikkelden genaamd: Cradle to cradle (van de wieg tot de wieg).

Het Cradle to Cradle principe

Mijn zoon had mij al zo vaak over het onderwerp gehoord dat hij ooit tegen zijn tante zei: “Mijn moeder werkt met “kwebbel tot kwebbel”. In die periode had je kabouter Plop met zijn allerliefste Kwebbel. Lachen natuurlijk. Maar hoe klein hij ook was de boodschap is zeker aangekomen. Ondanks zijn tegendraadse pubergedrag van nu is afval scheiden iets wat er in ons gezin goed in zit.

Het principe van Cradle to Cradle gaat er vanuit dat het gebruik van afval zoveel mogelijk beperkt moet worden en als er toch afval ontstaat dat het dan of hergebruikt of gerecycled wordt. Alles met het oog om de planeet zo min mogelijk te belasten. Om dit te bereiken moet alle productie vooraf zo ontworpen worden dat ontworpen product aan het eind van de levenscyclus aan een van de volgende drie voorwaarden voldoet:

• Is het eetbaar dan wel biologisch afbreekbaar (composteerbaar)
• Is het opnieuw te gebruiken in een nieuw productieproces (op een hoger niveau)
• Is het milieuvriendelijk te verbranden voor energieopwekking

Voorbeelden om het te verduidelijken. Een t-shirt gemaakt van biologische katoen, geverfd met milieuvriendelijke verf kan door de natuur vercomposteerd worden. Wegwerp bekers, bordjes en bestek gemaakt van mais kunnen eveneens worden vercomposteerd. De lease jeans van Mud is een mooi voorbeeld van dit proces. De grondstof gaat weer terug naar de fabrikant om tot een nieuwe jeans verwerkt te worden. Een bureaustoel dat uit losse herbruikbare onderdelen bestaat kan aan het eind van de levensduur uit elkaar gehaald worden en opnieuw in delen worden hergebruikt tot een nieuwe bureaustoel.

In dit proces ligt het initiatief bij de industrie die investeringen doet om de principes van hergebruik mogelijk te maken. De volgende stap is aan de gemeenschap en aan de consument die er ook daadwerkelijk mee aan de slag gaat. Dat betekent ook producten aanschaffen die hieraan een bijdrage leveren ook al is het wat duurder dan producten die alleen maar tot afval leiden. Als het niet gekocht wordt werkt het ook niet. Dus willen we de wereld beter achterlaten dan we haar hebben aangetroffen dan moeten we er wel wat aan doen. Daar ligt de uitdaging voor ons allemaal.

 

Aanpak zwerfafval – Dag 48

Mijn doel is niet alleen zelfvoorzienend worden maar ook gezond leven en vooral een gezonde planeet achter laten voor mijn kinderen. Daar hoort ook bij hoe wij met ons afval omgaan. Veel afvalverwerkingsbedrijven hebben hun zaakjes al goed voor elkaar. Er wordt inmiddels al veel afval hergebruikt. Afval hergebruiken loont namelijk, want doordat grondstoffen in de wereld steeds schaarser worden stijgt de prijs. Dus alles wat we aan herbruikbare grondstoffen uit afval kunnen halen is meegenomen.

Toch ligt er nog altijd te veel zwerfafval in onze natuur waar niemand naar omkijkt. Plastic verdwijnt voor een groot deel in de oceanen wat de gezondheid van dieren niet ten goede komt, omdat ze het verschil niet herkennen tussen organisch materiaal en kleine plasticdeeltjes. Maar ook het aanzien van onze natuur laat zo nu en dan te wensen over. Het is allerminst gezellig wandelen in een bos of langs het water als er overal zwerfafval ligt. Toch? Daarom ondersteun ik de actie van vandaag ‘de nationale #zwerfie dag’ om minstens één stuk afval uit de natuur te halen en weg te gooien.

Bekijk het onderstaande filmpje en doe mee. Op twitter kan je nog je foto insturen met de volgende annotatie: #zwerfie en anderen uitnodigen hetzelfde te doen.

 

Zelf ben ik zojuist de berm voor ons huis ingedoken en heb een rondje om ons eigen huis gedaan. Het afval viel mee, maar als ik dit niet gedaan had dan had ik nooit de twee blikjes gevonden die half verscholen lagen onder wat struiken. Het overige afval wat ik rond ons huis vond is vooral afkomstig van een voetbal die door de jongens letterlijk aan flarden geschoten wordt. De meeste voetballen hebben een veelal gekleurde plastic laag die bij ieder schot verder loskomt. Kan dat niet anders voetbalfabrikanten?

Afijn, zie het resultaat van mijn actie:

 

Scheiden loont – Dag 5

“Gaan jullie scheiden?” vroeg mijn zoon onlangs. “Hoezo?” vroeg ik hem zeer verbaasd en ietwat onthutst. Had ik iets over het hoofd gezien? Hij wees op de brief op tafel waarop te lezen was: “Goed scheiden loont.” Gelukkig, het was de brief van de Afvalverwerking Rivierenland (AVRI) maar, die een beleidswijziging aankondigde. “Nee hoor schat, je vader en ik gaan niet scheiden, alleen het afval.”

Per 1 januari 2014 is de kostenstructuur voor het aanleveren van afval veranderd. Ieder huishouden betaalt een basistarief en voor het aanleveren van de grijze container met restafval wordt per keer een extra bedrag in rekening gebracht. Plastic, papier en groenafval worden nog steeds gratis opgehaald en glas, batterijen, textiel en grof afval kan elders worden ingeleverd. Goed scheiden loont dus. Een mooi initiatief van de AVRI.

Deze beleidswijziging  betekent dat huishoudens bewuster worden van het afval dat ze ‘produceren’.  En voor de AVRI is het belangrijk dat hierdoor afval beter herbruikbaar worden. Tenslotte is volgens de principes van ‘Cradle to cradle’ afval = voedsel. Met de toename van het aantal wereldburgers en de daarmee gepaard gaande consumptiestijging ontstaan er tekorten aan waardevolle grondstoffen.  Door goed te scheiden wordt een deel herbruikbaar.

Een ander voordeel van deze manier van afvalscheiding is dat we ons meer bewust worden van wat wij inkopen. Het wordt nu een uitdaging om zo in te kopen dat we zo min mogelijk afval overhouden waardoor de grijze container zo min mogelijk hoeft te worden aangeleverd. Op internet zijn diverse initiatieven van mensen die op een ‘zero wast’ manier proberen te leven en er een complete lifestyle van maken. En dat is knap lastig.

Dopper

In een zelfvoorzienend leven hoort natuurlijk ook aandacht voor de afvalproductie, daarom is ook dit een uitdaging waar ik voor sta, nog meer dan ik al doe, ga ik proberen afval te voorkomen. Uiteraard gebruik ik bijna alle gft-afval zelf om compost te maken. Al jaren ga ik met een eigen tas uit winkelen zodat ik al die plastic tasjes niet hoef te accepteren. Ook gebruik ik geen water uit flessen. En als ik onderweg ben drink ik water uit mijn eigen Dopper. In restaurants kan ik knap lastig zijn als het om water gaat, ik wens alleen water uit de kraan, de rest weiger ik. Ik schreef daar al eens een blogje over. En zo kan ik nog wel een lijstje opsommen van mogelijkheden om afval te besparen. Maar ook voor mij ligt hier nog een enorme kans om zuiniger om te gaan met de aarde. Het helpt allemaal mee want beperken van afval betekent ook dat er naast grondstoffen ook geen energie nodig is om die afval te produceren en te vervoeren.